ΚΡΙΚΗΛΑΣΙΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΙΓΝΙΑ

Κρικηλασία (ή κρίκος, ή τροχός).
(από το βιβλίο του Χ.Δ. Λάζου)


Η κρικηλασία ήταν παιγνίδι πολύ αγαπητό στην αρχαία Ελλάδα. Καθαρή επινόηση των Ελλήνων, σύμφωνα με τον Οράτιο, έγινε πλατιά αποδεκτή από τους Ρωμαίους και παιζόταν στο Βυζάντιο με την ονομασία «τροχός». 
Παίζεται και σήμερα με την ονομασία στεφάνι ή τσέρκι. 

Η κρικηλασία ονομαζόταν επίσης τροχός από την στεφάνη που χρησιμοποιούσαν, ή κρίκος, επειδή γύρω από την στεφάνη προσάρμοζαν κρίκους, ώστε την ώρα του παιγνιδιού να δημιουργείται ζωηρός και ρυθμικός θόρυβος. 
Ο Βουλόδημος αναφέρει ότι απεκλήθη τροχός «… ὃς πρῶτον διακριτέος ἀπὸ τοῦ παροξυτόνου ἤ βαρυτόνου τρόχος, ἰσοδυναμοῦντος τῶ δρόμος καὶ ἐπίσης ἐν ταῖς διασκέδασι τῶν παιδίων συναριθμουμένου, καθ᾽ἣν διάκρισιν ποιεῖται ὁ γραμματικὸς Τρύφων καὶ κατὰ τοῦτον ὁ Ἀμμώνιος» 
Την σιδερένια στεφάνη την κατασκεύαζαν από ορείχαλκο, αλλά συνηθέστερα ήταν ξύλινη, πιθανότατα λόγω κόστους. Στην τελευταία περίπτωση είχε τρία σημεία ένωσης, τρεις δεσμούς, σε σταθερά διαστήματα γύρω¬γύρω. Για να κάνουν τον τροχό να γυρνάει και να ισορροπεί χρησιμοποιούσαν μια βέργα από ίσιο ή ελαφρά γυρισμένο ξύλο, τον ἐλατήρα. 

Ο ιατρός Άντιλλος, περιγράφοντας πώς πρέπει να είναι ένας καλός τροχός για κρικηλασία, συμβουλεύει ότι πρέπει να φτάνει σε ύψος μέχρι το στήθος του παίκτη, πράγμα που σημαίνει ότι ο τροχός προσαρμοζόταν στο ύψος του κάθε παίκτη. Κατά τον Άντιλλο, ο προτιμότερος τροχός ήταν αυτός που είχε «κρίκους περικειμένους», που ήταν μικροί, μετάλλινοι και ήταν τοποθετημένοι σε όλη την περιφέρεια του σιδερένιου ή χάλκινου ή ξύλινου τροχού. «Τὸν τροχόν τοῦτον, τὸν ἐφοδιασμένον διὰ κρίκων, οἱ ὁποῖοι κατὰ τὴν διαδρομὴν τριβόμενοι προεκάλουν θόρυβον, ὡδήγει ὁ καλὸς παίκτης, ὄχι κατ᾽εὐθεῖαν, ἀλλὰ μαιανδροειδῶς Πρὸς τοῦτο καὶ ὁ εὐθὺς, ξύλινος ἀρχικῶς ἐλατὴρ, ἀντικατεστάθη διὰ μεταλλίνου κυρτοῦ (ἐνίοτε καὶ δὶς κυρτοῦ), ὀ ὀποῖος ἦτο προσφορώτερος εἰς τὸ νὰ κανονίζει τὴν ταχύτητα και τὴν διεύθυνσιν τοῦ τροχοῦ». Ο τροχός που περιγράφεται από τον Άντιλλο, ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των υγιεινολόγων αφού θεωρούνταν ιδανικός τρόπος άσκησης. Η παρουσία μικρών κρίκων που πιστοποιείται από πολλές απεικονίσεις του παγνιδιού, μεγάλωνε την ευχαρίστηση του παίκτη και, κατά τον ρωμαίο ποιητή Μαρτιάλη, διέθεταν το πλεονέκτημα να προειδοποιούν με το κουδούνισμά τους τους περαστικούς ώστε να παραμερίζουν. 

Ο Ιπποκράτης στι «Περὶ Διαίτης» συστήνει το παιγνίδει σε όσους θέλουν να διατηρηθούν σε καλή φυσική κατάσταση. Ο Αρτεμίδωρος επίσης γράφει ότι «όταν ονειρευτείς ότι κυλάς τον τροχό θα συναντήσεις δυσκολίες, που, όμως, θα σε οδηγήσουν σε μεγάλη ευτυχία», έχοντας υπ᾽όψη του, φυσικά, τόσο την κούραση όσο και τα οφέλη της άσκησης. Ιδιαίτερα συνιστούσαν τον τροχό και στους ώριμους άνδρες που είχαν μεγαλύτερη ανάγκη να διατηρούνται σε καλή φυσική κατάσταση και για τον λόγο αυτό οι γιατροί ανέφεραν υπό ποίους όρους ο τροχός μπορούσε να αποτελέσει υγιεινή άσκηση και τόνιζαν ότι το όργανο αυτό έπρεπε να περιληφθεί στα όργανα των γυμναστηρίων. 

Η αγάπη του κόσμου για τον τροχό απαθανατίστηκε στην Τέχνη, κατ᾽εξοχήν χώρο που απηχούσε το δημόσιο αίσθημα. Ο Ξενοφών αναφέρει μια χορεύτρια (ὀρχηστρίδα) που είχε προσληφθεί για να διασκεδάσει τους καλεσμένους ενός συμποσίου και που είχε ιδιαίτερη ικανότητα να κάνει ταχυδακτυλουργίες με τροχούς, δηλαδή με τσέρκια, ή με μεγάλους κρίκους. Ένας βοηθός της τής πετούσε στο κορμί έως δώδεκα τροχούς, κι εκείνη, συνεχίζοντας να χορεύει, τοὺς πετούσε στον αέρα υπολογίζοντας ο ύψος ώστε να μπορεί να τούς ξαναπιάσει έναν-έναν. 
Οι Ρωμαίοι αγάπησαν εξίσου τον τροχό, χρησιμοποιώντας γι αυτόν την ίδια ονομασία και επιφέροντας μικρές αλλαγές στο παιγνίδι. Ο ελατήρ ανικαταστάθηκε με ένα αρκετά κυρτό ραβδί, που εξ αιτίας του σχήματός του ονομάστηκε «κλειδί», «clavis», και «είχε το αναμφισβήτητο πλεονέκτημα ότι επέτρεπε να ελέγχει κανείς πιο εύκολα την ταχύτητα του τροχού και ειδικά την επίκλιση στις στροφές» (Μαρτιάλης, Επίγραμμα V, 168). 
Κάνει επίσης διευκρίνηση των ονομασιών αννάλογα με τηνχρήση του τροχού: rota, για τον τροχό που χρησιμοποιόταν σε εργασία και trochus, (από το ελληνικό τροχός) για τα τσέρκαι των παιδιών (ομ. Επίγρ. V 168). 
Ο Οράτιος προειδοποιούσε: «όποιος δεν γνωρίζει να παίζει τροχό να κάθεται στ᾽αυγά του, αν δεν θέλει να γίνει περίγελως των θεατών που είναι μαζεμένοι γύρω του».
Για την παρουσία του τροχού στο Βυζάντιο έχουμε αρκετές αναφορές όπως: του Ιωάννου του Χρυσοστόμου ( P.G. 59, 386), του Ορειβάσιου του Περγαμηνού, και από τους νεότερους του Κ.Γ. Παπασλιώτη, του Φαίδωνα Κουκουλέ, του Ι. Κακριδή, της Σέμνης Παπασπυρίδου, της Μαρίνας Πλατή, κ.ἄ

Νεφέλη Ωκεανίς